Ο Σχολικός Επαγγελματικός Προσανατολισμός στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση -Ερευνα ΣΕΒ 2022

 Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΟΣΑ, οι περισσότεροι 15χρονοι μαθητές/μαθήτριες στην Ελλάδα έχουν διαμορφώσει μια πρώτη αντίληψη για το επάγγελμα που θέλουν μέσα από ένα περιορισμένο φάσμα επιλογών, με τις προτιμήσεις τους να συγκεντρώνονται σε ελάχιστα επαγγέλματα: γιατρός, στέλεχος επιχειρήσεων, μηχανικός, δικηγόρος, εκπαιδευτικός. «Οι επαγγελματικές φιλοδοξίες των νέων δεν συνδέονται με την πραγματική ζήτηση στην αγορά εργασίας, ούτε βασίζονται στο πραγματικό δυναμικό των ίδιων. Αντίθετα, εκπορεύονται συχνά από στερεότυπα και αντιλήψεις», παρατηρεί ο ΣΕΒ σε έρευνά του. 

Δείτε εδώ αναλυτικά.

Οπως προκύπτει από μελέτη του ΟΟΣΑ, η Ελλάδα εμφανίζει το υψηλότερο ποσοστό (52%) μαθητών χωρίς πρόσβαση σε δραστηριότητες, μαζί με την Ιταλία (31%), την Κροατία (29%), το Αζερμπαϊτζάν και τη Βραζιλία (28%).

Την ίδια στιγμή, με βάση τα στοιχεία της Εθνικής Αρχής Ανώτατης Εκπαίδευσης η Ελλάδα εμφανίζει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά φοιτητικού πληθυσμού (46,2% έναντι μ.ό. Ε.Ε.-27 33,4% το 2019). Κατέχει όμως την τελευταία θέση στην Ευρώπη όσον αφορά το ποσοστό αποφοίτησης από την τριτοβάθμια εκπαίδευση, μόλις 8,91% έναντι μ.ό. Ε..Ε-27 25,33%. 
«Μεγάλη μερίδα των νέων που φοιτούν σήμερα στα ελληνικά ΑΕΙ δεν θα αποκτήσει πτυχίο και, συνεπώς, είτε θα κατευθυνθεί, εκ των υστέρων, σε άλλη εκπαιδευτική ή επαγγελματική διαδρομή ή θα καταλήξει στην ανεργία. Mια ματιά στα ποσοστά φοίτησης σε επιμέρους επιστημονικά πεδία υποδηλώνει ότι προγράμματα σπουδών που οδηγούν σε επαγγέλματα και κλάδους με υψηλή ζήτηση στην αγορά εργασίας δεν κατέχουν αντίστοιχα υψηλή θέση στις προτιμήσεις των φοιτητών. 

Ενδεικτικά, το ποσοστό φοίτησης στις επιστήμες υγείας περιορίζεται σε επίπεδα κάτω του 10% (7,86 έναντι 13,54% μ.ό. Ε.Ε. το 2019), παρά την υψηλή ζήτηση στους κλάδους υγείας, ενώ ακόμη πιο ανησυχητική είναι η εξαιρετικά περιορισμένη συμμετοχή στα προγράμματα σπουδών πληροφορικής και επικοινωνιακών συστημάτων, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς (3,42% και 4,92% στην Ελλάδα και στην Ε.Ε. αντίστοιχα, το 2019), αν αναλογιστεί κάποιος τις αυξημένες ανάγκες της αγοράς εργασίας και τις θετικές προοπτικές που διαγράφονται για τους επιστήμονες της πληροφορικής ενόψει του ψηφιακού μετασχηματισμού της οικονομίας», επισημαίνει ο ΣΕΒ, προτείνοντας τη συνεργασία πολιτείας και επιχειρήσεων στο πεδίο του σχολικού επαγγελματικού προσανατολισμού.

Βασικά συστατικά και κρίσιμοι παράγοντες επιτυχίας του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού Ως Επαγγελματικός Προσανατολισμός ορίζεται η διαδικασία που βοηθά τα άτομα να κατανοήσουν την αγορά εργασίας και τις δικές τους δυνατότητες, προκειμένου να διαμορφώσουν το προσωπικό τους πλάνο καριέρας και, βάσει αυτού, να επιλέξουν την κατάλληλη διαδρομή για την επίτευξη των στόχων τους. 

Υπό αυτή την έννοια, ο Επαγγελματικός Προσανατολισμός δεν απευθύνεται αποκλειστικά σε μαθητές και εφήβους, αλλά σε ένα ευρύτερο πληθυσμιακό φάσμα (μαθητές, φοιτητές, εργαζόμενους, ανέργους), παρέχοντας στα άτομα εξειδικευμένη υποστήριξη, ώστε να σχεδιάσουν την είσοδό τους στην απασχόληση, την επαγγελματική τους άνοδο, μία αλλαγή σταδιοδρομίας ή την επανένταξή τους στην αγορά εργασίας μετά από μία περίοδο ανεργίας. Ωστόσο, οι πρώτες κρίσιμες αποφάσεις σε σχέση με την απασχόληση λαμβάνονται στη διάρκεια της εφηβείας. 

Με την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, οι μαθητές καλούνται, κατά κανόνα, να κάνουν την πρώτη τους σημαντική επιλογή ανάμεσα στη γενική και επαγγελματική εκπαίδευση και, με βάση αυτήν, να χαράξουν τη μετέπειτα εκπαιδευτική ή επαγγελματική διαδρομή τους. 

Στην εφηβεία, όμως, οι μαθητές δε διαθέτουν επαρκή επίγνωση του εαυτού τους και των δυνατοτήτων τους, ούτε γνωρίζουν σε βάθος τις κοινωνικές συνθήκες, τα δεδομένα της αγοράς εργασίας, τα επιμέρους επαγγέλματα και τις απαιτήσεις τους, ώστε να κάνουν τη σωστή επιλογή. 

Για το λόγο αυτό, ο επαγγελματικός προσανατολισμός αντιμετωπίζεται πλέον ως μία διαδικασία δια βίου μάθησης και προσαρμογής στις διαρκείς μεταβολές της αγοράς εργασίας, στο πλαίσιο της οποίας, ο Σχολικός Επαγγελματικός Προσανατολισμός αποτελεί τον πρώτο και κρίσιμο κρίκο της αλυσίδας. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η σημασία του επαγγελματικού προσανατολισμού αναγνωρίζεται ως αποτελεσματικό μέσο για την εφαρμογή της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την εκπαίδευση, τη δια βίου μάθηση και την απασχόληση ήδη από το 2000 (δείτε εδώ). 

Έκτοτε, διάφορα κείμενα πολιτικής επιβεβαιώνουν την ανάγκη ολιστικής προσέγγισης στο πεδίο του επαγγελματικού προσανατολισμού και της συμβουλευτικής σταδιοδρομίας, με τελευταία τη Διακήρυξη του Όσναμπρουκ για την Επαγγελματική Εκπαίδευση και Κατάρτιση, στην οποία επισημαίνεται η ανάγκη συμπερίληψης ενός «αποτελεσματικού επαγγελματικού προσανατολισμού» στις εθνικές στρατηγικές για τις δεξιότητες, ως μέσου διευκόλυνσης της μετάβασης στην ψηφιακή και την πράσινη οικονομία. 

Στόχος του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού είναι να προετοιμάσει και να διευκολύνει τη μετάβαση από την εκπαίδευση στην απασχόληση, παρέχοντας στους μαθητές πληροφορίες και εμπειρίες που θα διευρύνουν το φάσμα επιλογών τους και θα τους ενθαρρύνουν να λαμβάνουν αποφάσεις αξιοποιώντας αντικειμενικά δεδομένα, λαμβάνοντας ταυτόχρονα υπόψη τις προσωπικές τους κλίσεις και ενδιαφέροντα.

Για να είναι αποτελεσματικός, ο Σχολικός Επαγγελματικός Προσανατολισμός θα πρέπει να διαθέτει ορισμένα βασικά ποιοτικά και μεθοδολογικά χαρακτηριστικά, εκ των οποίων τα σημαντικότερα είναι: 

➢ Ολιστική προσέγγιση: Κατά τη σύγχρονη αντίληψη, ο Σχολικός Επαγγελματικός Προσανατολισμός αποτελεί μία συνεχή διαδικασία που ξεκινάει από την προσχολική ηλικία και ολοκληρώνεται με το τέλος της σχολικής εκπαίδευσης. Στοιχεία επαγγελματικού προσανατολισμού, κατάλληλα προσαρμοσμένα, θα πρέπει να ενσωματώνονται σε όλα τα μαθήματα, σε όλες τις τάξεις και σε όλους τους τύπους σχολείων, συμβάλλοντας στην άρση στερεοτυπικών αντιλήψεων και στην εξοικείωση με τα διαφορετικά επαγγέλματα και τις επιλογές που εξασφαλίζουν πρόσβαση σε αυτά. 

➢ Ποικιλομορφία δραστηριοτήτων και εύρος περιεχομένου: Στο πλαίσιο του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού, θα πρέπει να διασφαλίζεται επαρκής χρόνος και ποικίλες βιωματικές και πρακτικές ευκαιρίες, προκειμένου οι μαθητές να ανακαλύπτουν τα προσωπικά τους ταλέντα και να υποστηρίζονται στο σχεδιασμό του δικού τους πλάνου σταδιοδρομίας. Τα τελευταία χρόνια, μάλιστα, αρκετά εκπαιδευτικά συστήματα ενισχύουν τη βιωματική επαφή με το εργασιακό περιβάλλον και στα σχολεία γενικής εκπαίδευσης (π.χ. παρακολούθηση εργασίας, πρακτική άσκηση). 

➢ Ισότιμη πρόσβαση: Με δεδομένο ότι οι λιγότερο προνομιούχοι μαθητές (π.χ. μεταναστευτικό προφίλ, χαμηλό οικογενειακό εισόδημα, μη υποστηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον, ειδικές ανάγκες, χαμηλές μαθητικές επιδόσεις κλπ.) έχουν μεγαλύτερη ανάγκη υποστήριξης σε ζητήματα επιλογής σταδιοδρομίας, είναι σημαντικό ο Σχολικός Επαγγελματικός Προσανατολισμός να απευθύνεται στο σύνολο της μαθητικής κοινότητας, παρέχοντας στοχευμένες υπηρεσίες καθοδήγησης και υποστήριξης σε όλους. Μέσω της δικτύωσης και συνεργασίας με φορείς και επιχειρήσεις (τοπικά ή υπερτοπικά), τα σχολεία μπορούν να εξασφαλίσουν τους απαιτούμενους πόρους. 

➢ Επάρκεια σε μεθοδολογικά εργαλεία και υλικό: Η ανεπάρκεια σε κατάλληλα μεθοδολογικά εργαλεία (π.χ. τεστ προσωπικότητας, πρακτικοί οδηγοί κλπ.), εκπαιδευτικό υλικό και επικαιροποιημένη πληροφόρηση για την αγορά εργασίας και τα επαγγέλματα, αυξάνει τον κίνδυνο περιθωριοποίησης του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού και μη ισότιμης πρόσβασης των μαθητών σε αυτόν. Η αξιοποίηση της τεχνολογίας και η μεταφορά τεχνογνωσίας από το διεθνές περιβάλλον μπορούν να αντισταθμίσουν τις όποιες πρακτικές αδυναμίες του δημόσιου σχολείου. 

➢ Επιμόρφωση εκπαιδευτικών: Η κατάλληλη προετοιμασία των εκπαιδευτικών που εμπλέκονται στον Σχολικό Επαγγελματικό Προσανατολισμό αποτελεί έναν από τους πιο κρίσιμους παράγοντες διασφάλισης της αποτελεσματικότητάς του. Πέρα από τη γνώση του θεματικού περιεχομένου, απαιτείται διαθεματική προσέγγιση στον τρόπο διδασκαλίας και ενθάρρυνση της ενεργού μάθησης και της ανάπτυξης κρίσιμων οριζόντιων δεξιοτήτων. Είναι προφανές ότι δεν αρκεί η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών να εξυπηρετεί τους παραπάνω παιδαγωγικούς στόχους σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά θα πρέπει να παρακολουθείται και να επιβεβαιώνεται στην πράξη. 

➢ Συνεργασία με εξωσχολικούς παράγοντες και φορείς της αγοράς εργασίας: Σε αντίθεση με την άποψη που κυριάρχησε τις προηγούμενες δεκαετίες, ο Σχολικός Επαγγελματικός Προσανατολισμός δεν αντιμετωπίζεται πια ως αποκλειστική ευθύνη του εκπαιδευτικού που είναι επιφορτισμένος με αυτό το «μάθημα». Η ευθύνη υποστήριξης της επαγγελματικής εξέλιξης των μαθητών επιμερίζεται μεταξύ ενός πλήθους ατόμων και φορέων πέραν των εκπαιδευτικών (π.χ. διοίκηση σχολικών μονάδων, γονείς, ακαδημαϊκή και επιχειρηματική κοινότητα, Δημόσιες Υπηρεσίες Απασχόλησης, τοπικοί και κεντρικοί πολιτειακοί φορείς)

Ειδικότερα όσον αφορά τον Σχολικό Επαγγελματικό Προσανατολισμό, σύμφωνα με τα στοιχεία της ενδιάμεσης έκθεσης παρακολούθησης της πιλοτικής υλοποίησης των Εργαστηρίων Δεξιοτήτων, φαίνεται ότι ο θεματικός κύκλος «Δημιουργώ και Καινοτομώ – Δημιουργική σκέψη και καινοτομία», στον οποίο εντάσσεται ο Επαγγελματικός Προσανατολισμός, δεν βρήκε ιδιαίτερη απήχηση στα πιλοτικά σχολεία, αφού από τους 4 θεματικούς κύκλους είναι εκείνος που εμφανίζει τον μικρότερο αριθμό εκπαιδευτικών δράσεων, σε όλες τις βαθμίδες. 

Οι συντάκτες της έκθεσης συστήνουν πιο προσεκτική μελέτη του περιεχομένου του θεματικού κύκλου «Δημιουργώ και Καινοτομώ – Δημιουργική σκέψη και καινοτομία» και πιο στοχευμένη επιμόρφωση των εκπαιδευτικών στο συγκεκριμένο πεδίο. 

Τέλος, συστήνεται ο «ανασχεδιασμός του τέταρτου θεματικού κύκλου «Καινοτομώ –δημιουργώ» ως προς την εστίασή του αμιγώς στην επαγγελματική και επιχειρηματική ικανότητα και τον χρηματοοικονομικό γραμματισμό», χωρίς ωστόσο να διευκρινίζεται με ποιο τρόπο θα καλυφθεί η θεματική ενότητα της Αγωγής Σταδιοδρομίας. 

Κατόπιν σχετικής εισήγησης του ΙΕΠ, το Υπουργείο Παιδείας εξέδωσε στις αρχές του 2022 αναλυτικές οδηγίες για την υλοποίηση του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού της Γ’ τάξης Γυμνασίου στο πλαίσιο των Εργαστηρίων Δεξιοτήτων, αναγνωρίζοντας ότι η Γ’ γυμνασίου αποτελεί την κορύφωση της προσπάθειας ανάπτυξης δεξιοτήτων διαχείρισης σταδιοδρομίας που ξεκινάει από το νηπιαγωγείο. 

Στόχος είναι η συμβουλευτική σταδιοδρομίας και ο επαγγελματικός προσανατολισμός να ενισχυθούν και να αποκτήσουν μεγαλύτερη έμφαση στην επαφή και αλληλεπίδραση των μαθητών με φορείς και πρόσωπα από τον ακαδημαϊκό και τον επιχειρηματικό χώρο. 

Οι προτάσεις του ΣΕΒ
Οι προτάσεις του ΣΕΒ για την ενίσχυση της συνεισφοράς επιχειρήσεων στον Σχολικό Επαγγελματικό Προσανατολισμό και τη συμβουλευτική σταδιοδρομίας, έχουν ως εξής:

• Δημιουργία προϋποθέσεων για την καλλιέργεια κουλτούρας συνεργασίας μεταξύ της εκπαιδευτικής και επιχειρηματικής κοινότητας, με στόχο την πρώιμη εξοικείωση των μαθητών με τον κόσμο της εργασίας. Εκτός από την ενίσχυση της δυνατότητας του σχολείου για αυτόνομη δράση, η Πολιτεία οφείλει να παρέχει ένα οργανωμένο υποστηρικτικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συνεργασιών σχολείων – επιχειρήσεων στα πεδία του επαγγελματικού προσανατολισμού και της διασύνδεσης εκπαίδευσης – απασχόλησης.

• Ανάληψη κοινών πρωτοβουλιών ενίσχυσης της εταιρικής σχέσης μεταξύ σχολείων και επιχειρήσεων σε όλο το φάσμα της εκπαίδευσης. Οι σχετικές πρωτοβουλίες μπορούν να είναι μικρότερης κλίμακας ή μεγαλύτερης γεωγραφικής και θεματικής εμβέλειας. Ενδεικτικές πρωτοβουλίες μπορούν να είναι εκστρατείες ευαισθητοποίησης, επικοινωνιακές δράσεις ανάδειξης της προστιθέμενης αξίας της συνεργασίας σχολείων-επιχειρήσεων, εθνικές πρωτοβουλίες συνεργασίας κατά το παράδειγμα της «Εβδομάδας της Βιομηχανίας» της Γαλλίας ή δίκτυα συνεργασίας σχολείων-επιχειρήσεων κατά το πρότυπο της δράσης SCHULE WIRTSCHAFT της Συνομοσπονδίας Γερμανικών Εργοδοτικών Ενώσεων BDA και του Ινστιτούτου Γερμανικής Οικονομίας IW Köln.

• Αξιοποίηση της νέας τεχνολογίας για τη διασφάλιση της άμεσης πρόσβασης σχολείων και μαθητών από ολόκληρη την επικράτεια σε ευκαιρίες βιωματικής επαφής με τον κόσμο της εργασίας. Ο εμπλουτισμός της διαδικτυακής πύλης του ΕΟΠΠΕΠ με ενημερωτικό και υποστηρικτικό υλικό για την ανάπτυξη συνεργασίας σχολείων-επιχειρήσεων στο πλαίσιο του επαγγελματικού προσανατολισμού (π.χ. παραδεαίγματα, μαρτυρίες, πρακτικοί οδηγοί, χρήσιμοι σύνδεσμοι, ανακοινώσεις κλπ.) θα ενίσχυε σημαντικά την αποτελεσματικότητα του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού.

• Αξιοποίηση και ανάδειξη καλών πρακτικών κινητοποίησης της επιχειρηματικής κοινότητας στο πεδίο του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Σε αυτή την κατεύθυνση μπορεί να βοηθήσει η ανάπτυξη διακρατικών/διατοπικών συνεργασιών μεταφοράς τεχνογνωσίας και εμπειρίας, καθώς και η αξιοποίηση των ψηφιακών μέσων δικτύωσης (π.χ. δημιουργία πλατφόρμας διασύνδεσης της σχολικής κοινότητας με φορείς της αγοράς εργασίας).

• Συστηματική παρακολούθηση και αποτίμηση της συνεργασίας σχολείων και επιχειρήσεων στο πεδίο του επαγγελματικού προσανατολισμού και της συμβουλευτικής σταδιοδρομίας. Η παροχή στοιχείων τεκμηρίωσης της θετικής επίδρασης της συνεργασίας στην επαγγελματική εξέλιξη των μαθητών θα ενθαρρύνει εκπαιδευτικούς και επιχειρήσεις να αναπτύξουν περισσότερες και πιο συστηματικές μορφές συνεργασίας. Ενόψει της δημιουργίας μηχανισμού παρακολούθησης της πορείας των μαθητών, είναι σκόπιμο ο μηχανισμός να συμπεριλάβει δείκτες παρακολούθησης της συμμετοχής μαθητών σε δραστηριότητες επαγγελματικού προσανατολισμού στις οποίες εμπλέκονται οι επιχειρήσεις.

• Ενθάρρυνση των επιχειρήσεων για ενίσχυση της συνεισφοράς τους στο πεδίο του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού. Ειδικότερα, δεδομένου ότι πολλές επιχειρήσεις, κυρίως οι μικρότερες, αγνοούν την έννοια και τα πλεονεκτήματα της καθοδήγησης (mentorship), τόσο για τους μαθητές όσο και για τις ίδιες τις επιχειρήσεις, είναι σκόπιμο να ενισχυθεί ο θεσμός του εθελοντή μέντορα, μέσω επικοινωνιακών δράσεων ανάδειξης της σημασίας του, αλλά και μέσω της οργάνωσης προγραμμάτων καθοδήγησης (mentoring) μεγαλύτερης εμβέλειας, με πρωτοβουλία του Υπουργείου Παιδείας.

Δείτε εδώ το βίντεο του ΣΕΒ : Η Ελλάδα Παράγει: Επαγγέλματα με Μέλλον