Το Άγχος είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς σκέψεων οι οποίες μας οδηγούν σε μια γενικευμένη ανησυχία ή αίσθηση φόβου. Τα αίτια του άγχους εντοπίζονται σε γενετικούς, βιολογικούς(ορμόνες κατά την εφηβεία) και περιβαλλοντικούς παράγοντες, όπως οι κλιματολογικές συνθήκες(ηλιοφάνεια), χρήση φαρμακευτικών ουσιων, αλλά και οι κοινωνικές συνθήκες και επίσης η αίσθηση του εφήβου μαθητή/τριας ότι χάνει την παιδική του ηλικία. Πολλοί από τους παράγοντες μπορεί να σχετίζονται με τις συνθήκες στο σχολικό περιβάλλον, όπως η πίεση για υψηλή απόδοση στο σχολείο, ο σχολικός εκφοβισμός, οι σχέσεις με τους συμμαθητές/εκπαιδευτικούς, κτλ.. Κάποιες από τις πιο σημαντικές επιπτώσεις της μη έγκαιρης αντιμετώπισης του άγχους στους εφήβους είναι η σχολική αποτυχία με συνέπεια τη σχολική διαρροή, η μη ανάπτυξη των κοινωνικών δεξιοτήτων και η ανάπτυξη αγχώδους διαταραχής ή/και κατάθλιψης.
Γενικά, ο βασικός μηχανισμός δημιουργίας του άγχους έχει σαν στόχο την κινητοποίηση του οργανισμού για ανάληψη δράσης ο οποίος μπορεί να λειτουργήσει ευεργετικά και να μας κινητοποιήσει! Η αντίδραση του άγχους είναι λοιπόν μία φυσιολογική αντίδραση του οργανισμού όταν ο οργανισμός αισθάνεται ότι απειλείται, πραγματικά ή υποθετικά, και χρειάζεται να κινητοποιηθεί κατάλληλα προκειμένου να επιβιώσει. Οι περιστάσεις αυτές μπορεί να είναι λιγότερο απειλητικές, όπως μια απαιτητική σωματική άσκηση, ή περισσότερο, όπως είναι κάποια σοβαρή απειλή για τη σωματική/ψυχολογική μας ακεραιότητα λόγω ενός σεισμού, πολέμου, θανάτου αγαπημένου προσώπου, κπλ.
Όταν λοιπόν ο/η μαθητής/τρια βρίσκεται αντιμέτωπος/η με μία κατάσταση η οποία είναι εν δυνάμει απειλητική, όπως η πιθανότητα αποτυχίας στις Πανελλαδικές Εξετάσεις ή μη εισαγωγή στην επιθυμητή σχολή/τμήμα Πανεπιστήμιου, τότε ο εγκέφαλος και το σώμα του/της συνεργάζονται σε μία διαδικασία πολύπλοκων νευροχημικών αντιδράσεων, προκειμένου να αξιολογήσουν και να προσαρμοστούν στις ανάγκες της κατάστασης
Στην διάρκεια μίας μεγάλης πορείας διαδοχικών βιολογικών αντίδρασεων του οργανισμού στην «απειλή αποτυχίας»(πριν, κατά τη διάρκεια ή/και μετά τις Πανελλαδικές Εξετάσεις που κορυφώνονται πριν, κατά και μετά τη συμπλήρωση του Μηχανογραφικού), μεταξύ άλλων παίζει καθοριστικό ρόλο και μια σειρά νευροχημικών αντιδράσεων (κατά κύριο λόγο η έκκριση αδρεναλίνης) με μηνύματα που αποστέλλονται στο Μεταιχμιακό Σύστημα που αποτελεί την «αποθήκη των συναισθημάτων»(Αμυγδαλή και Ιππόκαμπος), των ενστικτωδών αντιδράσεων μας, της συναισθηματικά φορτισμένης μνήμης και των σχετίσεων (attachment). Το Μεταιχμιακό Σύστημα ρυθμίζει τις συμπεριφορές επιβίωσης και κινητοποιεί την αρχέγονη αντίδραση Μάχης – Φυγής – Παγώματος και είναι στενά συνδεδεμένο με το Αυτόνομο Νευρικό Σύστημα (ΑΝΣ) και τα ζωτικά μας όργανα (πνεύμονες, καρδιά, κυκλοφορικό σύστημα, νεφρά κ.α.).
Όταν το Μεταιχμιακό Σύστημα αξιολογήσει ότι:
· υπάρχει επαρκής αντοχή, χρόνος και χώρος, ο οργανισμός θα διαφύγει (Αντίδραση της Φυγής), τότε ο μαθητής μπορεί να παραιτηθεί από τη σχολική εκπαίδευση, να σταματήσει το σχολείο ή την προσπάθειά του, να καταφύγει στο διαδίκτυο ή σε άλλες μορφές διοχέτευσης της ενεργητικότητας του, αλλά μπορεί και να καταστρώσει με συμβουλευτική υποστήριξη ένα δεύτερο σχέδιο επαγγελματικής αποκατάστασης όπου θα μπορεί να αποφασίσει ότι δεν θα δώσει Πανελλαδικές εξετάσεις, αλλά και ότι υπάρχουν κι άλλοι δρόμοι να ακολουθήσει σχετικά με την εκπαίδευσή του για επαγγελματική αποκατάσταση.
· δεν υπάρχει χρόνος ή χώρος για να διαφύγει, αλλά υπάρχει επαρκής αντοχή, ο οργανισμός θα πολεμήσει (Αντίδραση της Μάχης) και τότε ο μαθητής μπαίνει μέσα στον «αγώνα της κατάκτησης μίας θέσης σε ένα τμήμα/σχολή μέσω των Πανελλαδικών εξετάσεων».
· δεν υπάρχει ούτε χρόνος, ούτε χώρος ή δύναμη για να αμυνθεί ή να διαφύγει, θα παγώσει (Αντίδραση του Παγώματος ή “Παριστάνοντας το Πεθαμένο”), οπότε ο μαθητής θα πηγαίνει στο σχολείο, αλλά δεν θα τον ενδιαφέρει τίποτα να μάθει, θα εκδηλώνει απάθεια, δεν θα κάνει σχέδια για το μέλλον του, θα εμφανίζεται αδιάφορος/απροσεχτος/απαθής/χαζός.
Όταν ο μαθητής μπει σε μία κατάσταση συναγερμού, ενεργοποιούνται μία σειρά βιολογικών αντιδράσεων του Συμπαθητικού Νευρικού Συστήματος (η εγρήγορση του οργανισμού σε απαιτητικές καταστάσεις) άνευ εκούσιου ελέγχου, όπου ο οργανισμός απελευθερώνει τα απαραίτητα καύσιμα (γλυκόζη, σάκχαρα) ώστε ο εγκέφαλος να μπορεί να με μεγάλη ταχύτητα, να εκτιμήσει τα δεδομένα της κατάστασης και να αποφασίσει ποια θα είναι η αντίδρασή του. Ταυτόχρονα, αποσύρει το αίμα από τα όργανα και τις σωματικές περιοχές που δεν αποτελούν υψηλές προτεραιότητες (όπως η πέψη, οπότε εμφανίζονται προβλήματα πέψης, πρόσληψης τροφής, κτλ.) ενώ το επικεντρώνει σε καίρια ζωτικά όργανα, όπως η καρδιά και οι πνεύμονες καθώς και στους μύες, οι οποίοι προετοιμάζονται για δράση. Παράλληλα, εκκρίνονται ορμόνες όπως η αδρεναλίνη και η κορτιζόλη, με συνέπεια ο καρδιακός παλμός, η αρτηριακή πίεση και η πρόσληψη οξυγόνου να αυξάνονται και οι κόρες να διαστέλλονται. Το αποτέλεσμα είναι ο μαθητής να επικεντρώνει τη προσοχή του στην αναμονή των αποτελεσμάτων των Πανελλαδικών εξετάσεων και να βιώνει από την έκρηξη της αδρεναλίνης αισθήματα φόβου και θυμού, έτσι ώστε συνολικά οργανισμός να είναι σε ετοιμότητα πάλης, φυγής ή παγώματος.
Παράλληλα, όταν ο οργανισμός παύει να αισθάνεται ότι βρίσκεται σε κατάσταση αυξημένης ανάγκης, ενεργοποιείται το Παρασυμπαθητικό Νευρικό Σύστημα, δηλαδή, με την επιτυχία στη σχολή/τμημα που επιθυμεί και επέρχεται η καταπράυνση του οργανισμού και η επαναφορά του στην αρχική κατάσταση ηρεμίας και ισορροπίας του (ομοιόσταση) με τη σταδιακή αποκατάσταση των φυσιολογικών λειτουργιών του οργανισμού (ορμονολογική εξισορρόπηση, χαλάρωση των μυών, αποκατάσταση καρδιακού και αναπνευστικού ρυθμού κ.τ.λ.).
Αντίθετα, αν ο οργανισμός συνεχίσει να αισθάνεται ότι βρίσκεται σε κατάσταση αυξημένης ανάγκης, τότε αυτή η αέναη έκρηξη αδρεναλίνης κτλ, αυξάνει τόσο το άγχος που αυτό μπορεί να γίνει καταστροφικό και να εμποδίσει τον μαθητή να διαχειριστεί επιτυχώς την κατάσταση επηρεάζοντας τη λήψη απόφασης αλλά και τη ψυχοσωματική του υγεία αν αυτός ο φαύλος κύκλος συνεχιστεί.
Στις χρόνια στρεσογόνες ή τραυματικές εμπειρίες όμως, το Αυτόνομο Νευρικό Σύστημα λειτουργεί ακατάπαυστα και με δυσλειτουργικό τρόπο, καθώς το Παρασυμπαθητικό Νευρικό σύστημα ενεργοποιείται σχεδόν ταυτόχρονα με το Συμπαθητικό Νευρικό Σύστημα, οπότε το σώμα βιώνει μία συστηματική και συνεχόμενη κατάσταση συναγερμού και δεν έχει ποτέ την ευκαιρία να επιστρέψει πλήρως σε μία κατάσταση ομοιόστασης και έτσι εξουθενώνεται τελικά.
Αυτό συμβαίνει γιατί σε νευροφυσιολογικό επίπεδο, η παρατεταμένη έκκριση της αδρεναλίνης και κορτιζόλης στο σώμα και στα όργανα, ακόμα και μετά την απομάκρυνση από την απειλή, προκαλεί σχάσεις μεταξύ συναισθήματος και μνήμης όσον αφορά τις αγχώδεις εμπειρίες, έντονα φορτισμένα συναισθήματα (αμυγδαλή, χωρίς) με κενά μνήμης (ιππόκαμπος) ή χωρίς καθόλου συγκινησιακή αντίδραση κι έτσι ο μαθητής μπορεί να βρίσκεται σε μία μόνιμη κατάσταση επαγρύπνησης χωρίς να ξέρουν το λόγο. Καταλήγει έτσι να εξαντλείται, να αποδιοργανώνεται, να αναπτύσσει αγχώδεις διαταραχές, να ζει έχοντας ένα υπεραντίδραστικό ή υπερευαίσθητο στα ερεθίσματα νευρικό σύστημα, εμφανίζοντας διαστρεβλώσεις στην αντίληψη, διαταραχές στη μνήμη και τη συγκέντρωση και έντονες δυσκολίες ρύθμισης των συναισθημάτων του(κλάμα, λύπη, θυμός, οργή κτλ), ενώ μπορεί να αντιλαμβάνεται και να ερμηνεύει την πραγματικότητα με αρνητικό και επικριτικό τρόπο στον ευατό του ή/και στους άλλους
Το άγχος των έφηβων μαθητών/τριών Λυκείου πριν, κατά τη διάρκεια, αλλά και μετά τις Πανελλήνιες Εξετάσεις μπορεί να εκδηλωθεί ως:
1. Γενικευμένο Άγχος: μπορεί να οφείλεται σε μία πληθώρα αιτίων για ζητήματα επαγγελματικά, οικονομικά, κοινωνικά, προσωπικής ανάπτυξης, σχέσεων ή συνδυασμό αυτών που σχετίζονται με την καθημερινότητα των μαθητών/τριών που βρίσκονται στη διαδικασία των εξετάσεων. Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι δεν έχει ιδιαίτερα μεγάλη ένταση και ο μαθητής/τρια που το βιώνει δεν έχει ξεκάθαρη εικόνα για την αιτία που του προκαλεί άγχος ή ακόμη να μην εξωτερικεύεται καν το αίσθημα του άγχους, περίπτωση που χρήζει ιδιαίτερης προσοχής.. Αν είναι συνεχές και έχει μεγάλη διάρκεια, τουλάχιστον 6 μηνών, μπορεί να συνοδεύεται από νευρικότητα, αγωνία, ξηροστομία, διαταραχές στις διατροφικές συνήθειες. τεντωμένα νεύρα, εύκολη κόπωση, ευερεθιστότητα, επιθετικότητα, φαινομενική αδιαφορία για όλα, δυσκολία στη συγκέντρωση και προβλήματα στον ύπνο, τα οποία μπορούν να προκαλέσουν προβλήματα, τόσο σε ψυχοσωματικό, όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, με αρνητικές συνέπειες στην απόδοση που πυροδοτεί ένα φαύλο κύκλο άγχους στους μαθητές/τριες με χαμηλό κίνητρο μάθησης, υψηλό επίπεδο απαιτήσεων, μη ρεαλιστικούς μαθησιακούς στόχους, αρνητική τοποθέτηση απέναντι στο διάβασμα, υψηλές ή χαμηλές προσδοκίες, φόβος αποτυχίας, σκέψεις αυτοεκπληρούμενης προφητείας λόγω μιας προηγούμενης αρνητικής εμπειρίας, χαμηλή αυτοεκτίμηση & αυτοπεποίθηση, σύγκριση με άλλους συμμαθητές, προσωπικά προβλήματα και συγκρούσεις, ελλιπής προετοιμασία, ορισμένες αρνητικές συνήθειες ή ανάπτυξη εθιστικών συμπεριφορών (υπερφαγία, κάπνισμα, εθισμός στο διαδίκτυο, κτλ).
2. Άγχος Πανικού: εκδηλώνεται με τη μορφή των λεγόμενων κρίσεων πανικού, όπου ο μαθητής/τρια καταλαμβάνεται ξαφνικά από εξαιρετικά έντονο άγχος που δεν έχει μεγάλη διάρκεια(μόλις μερικά λεπτά), αλλά αισθάνεται ότι χάνει τον έλεγχο του εαυτού του και βιώνει έντονο φόβο που συνοδεύεται από έντονα σωματικά συμπτώματα όπως, ταχυκαρδία, αύξηση αρτηριακής πίεσης, δύσπνοια, αίσθημα δυσφορίας, αίσθημα πνιγμού, ενοχλήσεις στο στήθος, μούδιασμα, διάρροια, ρίγη, ζάλη, αίσθηση πλήρους απώλειας ελέγχου της κατάστασης, φόβο για επικείμενο θάνατο, ακόμα και φόβο αναμονής μιας νέας κρίσης πανικού.
3. Άγχος Αποδοχής ή Απόρριψης: είναι στενά συνδεδεμένο με αυτό που έλεγε ο Albert Ellis για το φόβο της αυτοκριτικής, δηλαδή πώς η κριτική του άλλου μας επηρεάζει ανάλογα με το πόσο η κριτική του άλλου συμπίπτει με την γνώμη που έχουμε εμείς για τον εαυτό μας. Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί, καθώς κι οι σημαντικοι άλλοι στη ζωή ενός εφήβου, έχουν πολύ συχνά μερίδιο ευθύνης γιατί θεωρούν την υψηλή μόρφωση ως ένα πολύ σημαντικό κριτήριο για τη μετέπειτα επιτυχία, επαγγελματική αποκατάσταση και απόκτηση κύρους για το παιδί τους με συνέπεια η μελέτη να αποτελεί ένα αντικείμενο πίεσης ενώ η επίδοση στις εξετάσεις ένα κριτήριο για την πίστη τους ότι το παιδί τους είναι άξιο, αποδεκτό. Εδώ ανήκει και το άγχος της βιασύνης, της συνεχούς εγρήγορσης
4. Άγχος Απώλειας ή Θανάτου: η αισθηση μιας απειλής από ένα πραγματικό ή φανταστικό κίνδυνο που διαταράσσει τη λειτουργία της προσοχής και της μνήμης και οδηγεί στην ανάπτυξη φόβου Απώλειας ή Θανάτου τους ευατού ή των σημαντικών άλλων
5. Άγχος Απόδοσης (Άγχος Αποτυχίας ή Επιτυχίας): όταν το άγχος φτάνει σε τέτοιο επίπεδο που επηρεάζει σημαντικά την απόδοση του ατόμου. Παραδείγματα :
a. όταν ένας μαθητής λύνει όλες τις ασκήσεις των μαθηματικών με ευκολία, αλλά στις Πανελλήνιες σταματάει το μυαλό του,
b. όταν μία μαθήτρια προσπαθεί να ανταποκριθεί στις προσδοκίες των σημαντικών άλλων(γονείς, φίλοι),
c. όταν δεν ενθαρρύνεται η έννοια του υγιούς συναγωνισμού για την επίτευξη των ατομικών στόχων των μαθητών αλλά αντίθετα υπάρχει ανταγωνισμός. Οι Πανελλήνιες εμπεριέχουν το συναγωνισμό αλλά και τον ανταγωνισμό.
6. Άγχος Αναμονής της Απόδοσης & των Αποτελεσμάτων των εξετάσεων η βασική διαφορά με τους υπόλοιπους τύπους άγχους είναι ότι εδώ το άγχος είναι περιστασιακό και εμφανίζεται μόνο όταν οι μαθητές/τριες βρίσκονται αντιμέτωποι με το αποτέλεσμα των εξετάσεων και δεν γενικεύεται
7. Άγχος Αλλαγής ή Μετάβασης : είναι ο αποχωρισμός από το σπίτι, την και την ασφάλειά του. Σε πολλές περιπτώσεις ο αποχωρισμός και από τον τόπο διαμονής, τους φίλους, τις συνήθειες και γενικότερα τη ρουτίνα μοιάζουν πολύ δύσκολα, ενώ παράλληλα είναι πολύ επιθυμητά. Το άγνωστο φοβίζει αλλά και ενθουσιάζει και η ελευθερία της ενήλικης ζωής χρειάζεται αγώνα. Ένα οικογενειακό πλαίσιο όπου ενθαρρύνεται η έκφραση των συναισθημάτων, των σκέψεων, των αγωνιών αλλά και των φόβων ενός εφήβου μπορεί να λειτουργήσει πολύ βοηθητικά καθ’ όλη τη διάρκεια αυτής της μεταβατικής περιόδου. Η δημιουργία ενός ασφαλούς πλαισίου όπου ο έφηβος μπορεί να επικοινωνήσει ανοιχτά όλα αυτά που τον απασχολούν και να νιώθει αποδεκτός.
Πώς θα σταματήσω το άγχος ?
1. Μόλις ξεκινήσει να εμφανίζεται το άγχος, μπορείς να κοιτάξεις το ρολόι και να συγκεντρωθείς για 30΄΄ στο να παρακολουθείς τα δευτερόλεπτα που τρέχουν χωρίς να σκέφτεσαι κάτι άλλο. Συνήθως αυτό είναι αρκετό για να σταματήσει τη διαδικασία περεταίρω ενεργοποίησης των ορμονών του άγχους και να αποσυμφορήσεις την επικείμενη δυσαρέσκεια
2. Σταματάς τις αυτόματες σκέψεις του τύπου :
· «πότε θα μου περάσει αυτό το πράγμα που αισθάνομαι;» ή «δεν πρέπει να έχω άγχος» : έτσι αγχώνεσαι που σ’ έπιασε άγχος, και παθαίνεις άγχος για το άγχος!
· «όλα ή τίποτα» : εάν το αποτέλεσμα των εξετάσεων σου δεν είναι τέλειο, και θεωρείς τον εαυτό σου ως μια πλήρη αποτυχία, τότε το άγχος σε καθηλώνει και βιώνεις μία αίσθηση αβοηθησίας και ματαιότητας όλων των πραγμάτων!
· «αφού δεν έγραψα καλά στο…., δεν θα περάσω πουθενά»: κάνεις μια υπεργενίκευση και βλέπεις ένα αρνητικό συμβάν ως ένα ατέλειωτο πρότυπο αποτυχίας!
· «αφού δεν έγραψα καλά την ερώτηση…. στο….» : όταν αγνοείς ότι απάντησες πολύ καλά σε όλα τα ερωτήματα εκτός από ένα και επιμένεις ότι δεν μετράει για τον έναν ή τον άλλο λόγο με αυτόν τον τρόπο, διατηρείς αρνητικές πεποιθήσεις και αποκλείεις το θετικό αποτέλεσμα
· «όλα εξαρτώνται από εμένα» : δεν εξαρτώνται όλα από εσένα. Μας επηρεάζουν οι εξωτερικές και οι κοινωνικές συνθήκες που εμφανίζονται αρκετές φορές χωρίς προειδοποίηση. Η ανάπτυξη δεξιοτήτων διαχείρισης των απρόβλεπτων καταστάσεων και συνθηκών, καθώς και η προσαρμοστικότητα είναι το κλειδί για τη διαχείριση της καθημερινής ζωής.
3. Αναγνώριση των προσδοκιών σου και διαχωρισμός από τις προσδοκίες των άλλων
4. Αντιμετώπιση των γνωστικών στρεβλώσεων πρώτα αναγνωρίζοντας, έπειτα διορθώνοντας τους λανθασμένους τρόπους σκέψης και στη συνέχεια αποκαθιστώντας τις «λάθος – αρνητικές – μη ρεαλιστικές σκέψεις με τη ρεαλιστική σκέψη για τις προσδοκίες σου.
5. Τεχνική της νοερής απεικόνισης: έχει ως στόχο τη δημιουργία θετικών εικόνων μέσα στο μυαλό των μαθητών όπου μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν ψυχολογικά τις εξετάσεις και να κατευθύνουν τις σκέψεις τους στο επιθυμητό αποτέλεσμα και όχι σ' αυτό που φοβούνται(που είναι η βασική αιτία δημιουργίας του άγχους), ενισχύοντας την αυτοπεποίθηση, βελτιώνοντας την επικέντρωση της προσοχής και ενεργοποιώντας το ενδιαφέρον/τα κίνητρα για διάβασμα/μελέτη/λήψη μιας απόφασης όπως είναι και η συμπλήρωση του Μηχανογραφικου δελτίου
6. Τεχνική ρυθμικής αναπνοής
7. Τεχνική μυϊκής χαλάρωσης
8. Γυμναστική και διατάσεις
9. Τεχνικές αποτελεσματικής μάθησης και οργάνωσης μελέτης
10. Τεχνικές διαχείρισης χρόνου και προγραμματισμού
11. Τεχνικές Λήψης Απόφασης
12. Συμβουλευτική με ένα ειδικό(ψυχολόγο, ειδικό ψυχικής υγειας)